Bản tuyên bố chung đoản mệnh bộc lộ hạn chế của ASEAN

Ngoại trưởng Trung Quốc Vương Nghị và các ngoại trưởng ASEAN tại hội nghị. Ảnh: AFP

Trong hội nghị với người đồng cấp Trung Quốc vừa diễn ra ở thành phố Côn Minh, các ngoại trưởng ASEAN đã ra một văn kiện mà phía Malaysia gọi là "tuyên bố chung" bày tỏ "quan ngại sâu sắc" về căng thẳng đang gia tăng ở Biển Đông. Tuy nhiên, chỉ vài giờ sau đó, Ban Thư ký ASEAN đã quyết định rút lại tuyên bố này mà không đưa ra lời giải thích nào.

Trong khi Malaysia nói rằng văn kiện được rút lại để "chỉnh sửa khẩn cấp", Indonesia lại nói rằng đã có sự "nhầm lẫn" và văn bản này không phải là tuyên bố chung của ASEAN sau hội nghị. Ban Thư ký ASEAN ở Jakarta cũng nói rằng không có tuyên bố chính thức được đưa ra sau cuộc họp.

Các nhà phân tích đưa ra nhiều giả thuyết khác nhau cho "vũ điệu ngoại giao" này. Đáng chú ý hơn cả là ý kiến cho rằng ASEAN buộc phải làm vậy vì áp lực từ Bắc Kinh, bởi rốt cuộc Trung Quốc vẫn là một đối tác thương mại lớn và vô cùng quan trọng của khối, theo Time.

Chia rẽ và bất lực

Tạp chí này dẫn lời một quan chức ngoại giao cấp cao có mặt tại hội nghị cho hay thời điểm tuyên bố chung ASEAN vừa được đưa ra, Bắc Kinh đã lập tức triển khai một cuộc vận động hành lang, thuyết phục các ngoại trưởng rút lại những gì mà họ mới công bố. Các nhà hoạch định chính sách Trung Quốc đặc biệt tạo sức ép lên Lào, chủ tịch ASEAN năm nay.

"Khi con rồng gầm rú, những quốc gia nhỏ bé buộc phải né xa khỏi ngọn lửa mà nó khè ra", ông này ví von. "Chúng ta không có cách nào khác là phải chấp nhận thực tế chính trị ấy".

Cùng chung quan điểm, chuyên gia về Đông Nam Á Carl Thayer cho rằng Trung Quốc có thể đã phản đối những lời lẽ mà Ban thư ký ASEAN đưa ra trong tuyên bố chung. "Việc này khiến Ban thư ký ASEAN rút lại tuyên bố", ông nhận định.

Đến nay, vẫn chưa có tuyên bố chung ASEAN khác được phát đi. Thay vào đó, một số thành viên trong khối lần lượt tự mình đưa ra những tuyên bố riêng. Sự xáo trộn này gợi nhớ một dấu mốc hồi năm 2012, khi lần đầu tiên trong lịch sử, ASEAN phải khép lại hội nghị thượng đỉnh mà không có bất kỳ thông cáo chung nào. Giới quan sát khi ấy cho rằng chính Trung Quốc đã gây áp lực lên chủ tịch luân phiên của ASEAN lúc bấy giờ là Campuchia nhằm tránh những vấn đề nhạy cảm về Biển Đông.

"Đây lại là một thất bại khác mà ở đó uy tín của ASEAN bị tổn thương nghiêm trọng chính vì sự thiếu đoàn kết trong khối", Ian Storey, chuyên gia cao cấp tại Viện Nghiên cứu Đông Nam Á ở Singapore, đánh giá. "ASEAN không những rơi vào tình cảnh hỗn độn mà còn thiếu cả trụ cột", ông nhấn mạnh.

"Sự việc cho thấy một thực tế là mong muốn định hình và kiểm soát nghị trình an ninh khu vực của ASEAN đang ngày càng xa rời thực tế", Storey bình luận.

Trung Quốc tuyên bố chủ quyền với phần lớn diện tích Biển Đông, chồng lấn lên vùng biển các quốc gia láng giềng ASEAN như Việt Nam, Philippines, Brunei. Bắc Kinh củng cố tuyên bố bằng cách xây đảo nhân tạo phi pháp ở Biển Đông cùng nhiều công trình trên đó, như đường băng, bến cảng, nhà chứa máy bay... bất chấp sự phản đối từ khu vực và quốc tế.

Vụ việc lần này cũng phản ánh khả năng hạn chế của ASEAN trong việc giải quyết những vấn đề gây tranh cãi. Một thỏa thuận chống khói bụi ký năm 2002 vẫn chưa thể cải thiện tình trạng khói mù độc hại xuất phát từ hoạt động đốt rừng ở Indonesia lan ra nhiều nước trong khu vực. Một liên minh kinh tế ASEAN ra mắt hồi năm ngoái tới giờ vẫn chưa đạt được mục tiêu cắt giảm các rào cản thương mại và đầu tư trong khối. Và ASEAN từ khi đề xuất các nguyên tắc cơ bản về giải quyết tranh chấp trên Biển Đông hồi năm 2002 đến nay vẫn chưa thể tạo ra nhiều thay đổi có ý nghĩa, theo WSJ.

Tác động từ Trung Quốc

Giới chuyên gia nhận định bên cạnh những khác biệt về kinh tế và văn hóa, ảnh hưởng từ Trung Quốc cũng là một trong những nguyên nhân khiến ASEAN khó lòng tìm thấy tiếng nói đồng thuận.

Trung Quốc là đối tác thương mại lớn nhất của ASEAN nói chung cũng như của các nước thành viên nói riêng, ngoại trừ Brunei. Năm 2014, kim ngạch thương mại giữa Trung Quốc và ASEAN đạt mức 336,5 tỷ USD, chiếm 14,5% giá trị thương mại toàn khối.

Prashanth Parameswaran, biên tập viên chuyên về Đông Nam Á của tạp chí Diplomat, cho rằng Bắc Kinh rõ ràng đang dùng sức mạnh kinh tế như đòn bẩy để lôi kéo và chia rẽ ASEAN.

Bắc Kinh đã khôn khéo lợi dụng ưu thế của mình để lôi kéo không ít thành viên ASEAN, cây bút Ben Otto và Chun Han Wong từ WSJ bình luận. Ví dụ, Campuchia và Lào, hai nước nhận nhiều viện trợ từ Trung Quốc, đang có xu hướng đứng về phía Bắc Kinh trong các tranh chấp chủ quyền ở Biển Đông mặc dù họ không phải bên liên quan trực tiếp.

Ngoại trưởng Trung Quốc Vương Nghị gặp Chủ tịch Lào Bounnhang Vorachit hôm 23/4. Ảnh: CRI

Các khoản đầu tư của Trung Quốc tại Lào không ngừng gia tăng trong thập niên qua. Ngoài các công trình giao thông, Trung Quốc còn rót tiền vào nhiều lĩnh vực tại Lào như khai khoáng, nông nghiệp, thủy điện... Đến cuối năm 2013, Trung Quốc đầu tư vào Lào hơn 5 tỷ USD, trở thành một trong những nhà đầu tư nước ngoài lớn nhất của Lào.

Chính phủ Lào và Trung Quốc tháng 9 năm ngoái ký thỏa thuận thành lập khu hợp tác kinh tế biên giới Boten - Mohan với mục tiêu thúc đẩy đầu tư, thương mại và du lịch. Trước những ưu đãi mà chính phủ hai nước đưa ra, hàng trăm doanh nghiệp đã đầu tư vào đây số tiền lên tới 15,27 tỷ USD.

Nếu như Trung Quốc ghi dấu ấn ở Lào với các dự án kinh tế, thì tại Campuchia, những mối hợp tác quốc phòng chính là chiêu bài hữu hiệu để Bắc Kinh gieo ảnh hưởng, giới quan sát nhận xét.

Trung Quốc là nguồn hỗ trợ lớn nhất cho lực lượng vũ trang Campuchia. Tháng 5/2012, Campuchia và Trung Quốc ký một thỏa thuận hợp tác quân sự, trong đó Trung Quốc đồng ý cung cấp 17 triệu USD cho Campuchia để xây dựng bệnh viện, trường huấn luyện quân sự cho lực lượng vũ trang và cam kết sẽ tiếp tục đào tạo nhân viên quân sự tại Campuchia.

Năm 2013, Bắc Kinh cấp cho Phnom Penh khoản vay 195 triệu USD để mua 12 máy bay trực thăng quân đội Z-9 Trung Quốc. Nước này hồi tháng 5 năm ngoái còn cam kết cung cấp xe tải quân sự, phụ tùng, thiết bị và hóa chất cho Campuchia.

"Viện trợ là một công cụ ngoại giao mà Trung Quốc đang triển khai ồ ạt, đặc biệt là tại Đông Nam Á", ông Bilahari Kausikan, cố vấn chính sách tại Bộ Ngoại giao Singapore, hồi tháng ba nhận xét."Nhiều quốc gia ASEAN đã sẵn sàng và vui vẻ chấp nhận sự hào phóng từ những cơ hội kinh tế mà Trung Quốc chào mời".