|
| Chuyển đổi số báo chí đòi hỏi đồng thời công nghệ và đổi mới tư duy tổ chức. Ảnh: Nhã Chi AI |
Năm 2025 đánh dấu tròn 1 thế kỷ Báo chí cách mạng Việt Nam hình thành và phát triển, từ những tờ báo kháng chiến được in ấn thủ công tới những cơ quan báo chí đa nền tảng vận hành bằng trí tuệ nhân tạo. Một chặng đường dài đầy biến động, nhưng chưa bao giờ báo chí phải đối diện với áp lực chuyển mình mạnh mẽ như hiện nay. Trong bối cảnh cách mạng công nghiệp 4.0 lan rộng, chuyển đổi số được xem là con đường tất yếu để báo chí tồn tại và phát triển. Tuy nhiên, thực tế cho thấy, nhiều cơ quan báo chí vẫn tiếp cận chuyển đổi số như một bài toán kỹ thuật: đầu tư vào thiết bị, phần mềm, nền tảng công nghệ…, trong khi tư duy làm báo chưa có sự chuyển biến.
Tư duy “số hóa là đủ” - cái bẫy dễ mắc
Một trong những rào cản lớn nhất khiến quá trình chuyển đổi số báo chí trì trệ không nằm ở thiết bị, hạ tầng hay thiếu ngân sách, mà nằm ở tư duy tiếp cận. Không ít cơ quan báo chí hiện nay vẫn đồng nhất chuyển đổi số với việc trang bị công nghệ như xây dựng ứng dụng, triển khai chatbot, đổi giao diện trang báo, đầu tư phần mềm quản lý nội dung… Sự thay đổi dừng lại ở hình thức, trong khi cốt lõi thay đổi là tư duy tổ chức, cách thức sản xuất và phân phối nội dung.
Hệ quả là dù chi phí đầu tư tăng cao, nhưng hiệu quả không tương xứng, độc giả không quay trở lại, doanh thu không cải thiện, niềm tin không được củng cố. Như ông Lê Quốc Minh - Chủ tịch Hội Nhà báo Việt Nam, Tổng Biên tập Báo Nhân Dân từng phát biểu tại Phiên thảo luận “Đổi mới mô hình kinh doanh báo chí trong bối cảnh chuyển đổi số” năm 2022: “Chuyển đổi số không phải là chuyển nội dung từ báo in lên báo điện tử, mà là thay đổi cách nghĩ, cách làm, cách đưa thông tin đến độc giả”. Công nghệ chỉ là công cụ. Nếu tư duy không đổi mới, thì dù có trang bị những công nghệ hiện đại nhất, báo chí vẫn sẽ tụt hậu trong chính cuộc đua mà mình phải tham gia.
Tổ chức lại con người, quy trình và sản phẩm
Để thích ứng thực chất với môi trường truyền thông mới, các cơ quan báo chí cần tái cấu trúc toàn diện, từ đội ngũ nhân sự đến quy trình sản xuất và cách thiết kế sản phẩm báo chí. Trong bối cảnh thông tin tràn ngập và người dùng chuyển dịch hành vi sang các nền tảng số, vai trò của phóng viên không còn giới hạn ở viết bài. Nhà báo hôm nay cần làm chủ đa phương tiện: quay, dựng, xử lý dữ liệu, tương tác với độc giả theo thời gian thực. Phòng biên tập không còn vận hành theo mô hình tuyến tính, mà trở thành “newsroom hội tụ”, nơi biên tập viên, chuyên gia công nghệ, phân tích dữ liệu và truyền thông chiến lược phối hợp tạo ra sản phẩm phù hợp với từng nền tảng.
Nhiều cơ quan báo chí trong nước đã bước đầu thay đổi theo hướng này. VietnamPlus là đơn vị tiên phong áp dụng mô hình thu phí nội dung chuyên sâu. VnExpress mở rộng hệ sinh thái, từ báo điện tử đến tổ chức sự kiện thể thao, podcast, truyền thông thương hiệu. VTV Digital đã xây dựng nhiều format nội dung hướng đến người dùng trẻ trên các nền tảng mạng xã hội, thay vì chỉ tập trung vào truyền hình truyền thống…
Những bước chuyển này cho thấy, để chuyển đổi số thành công, trước hết phải dám đổi mới từ bên trong, bằng cách kiến tạo một bộ máy linh hoạt, một quy trình sáng tạo mở và một đội ngũ có năng lực tương tác với sự thay đổi nhanh chóng của môi trường số.
Tư duy lấy độc giả làm trung tâm
Ở thời điểm mà độc giả chỉ cần một cú chạm để rời khỏi một nền tảng, việc duy trì sự chú ý và lòng tin của công chúng trở thành bài toán sống còn đối với các cơ quan báo chí. Tuy nhiên, không ít tòa soạn vẫn sản xuất nội dung theo hướng một chiều, đưa tin theo logic của tòa soạn hơn là theo nhu cầu của người đọc.
Chuyển đổi số đòi hỏi một sự đảo chiều trong tư duy: từ “làm báo để phát” sang “làm báo để phục vụ”. Mỗi quyết định nội dung cần được soi chiếu qua lăng kính dữ liệu người dùng, thói quen tiêu thụ thông tin, nền tảng công nghệ và khả năng cá nhân hóa trải nghiệm. Độc giả không còn đơn thuần là người tiếp nhận mà trở thành trung tâm của quá trình sáng tạo nội dung.
Một số cơ quan báo chí tại Việt Nam đã bước đầu ứng dụng công nghệ phân tích hành vi để đề xuất nội dung phù hợp với từng người đọc. Zing News, Tuổi Trẻ Online, VnExpress có những chuyên mục như “Có thể bạn quan tâm”, “Đọc nhiều nhất”, “Gợi ý cho bạn”... được tự động cập nhật theo hành vi và mối quan tâm của từng tài khoản. Mặc dù hệ thống cá nhân hóa này còn đang ở giai đoạn thử nghiệm và chưa sâu như các nền tảng số toàn cầu, nhưng đó là những bước đi cần thiết để giữ chân độc giả trong môi trường cạnh tranh dữ dội. Lấy độc giả làm trung tâm không chỉ là một lựa chọn, mà là điều kiện tiên quyết để chuyển đổi số thành công. Bởi trong thời đại mà ai cũng có thể là một nhà báo công dân, báo chí chuyên nghiệp chỉ có thể tồn tại nếu thực sự hiểu, tôn trọng và phục vụ nhu cầu thông tin của công chúng.
Tư duy kinh tế: Làm báo cũng là làm sản phẩm có giá trị
Không ít người làm báo vẫn quen với quan điểm làm nội dung là nhiệm vụ chính trị, còn vận hành tài chính là phần việc bên lề. Tuy nhiên, trong bối cảnh nguồn ngân sách ngày càng siết chặt, mô hình bao cấp từng tồn tại hàng chục năm không còn là chỗ dựa bền vững, báo chí buộc phải vận hành như một tổ chức kinh tế, với sản phẩm, thị trường, đối tượng khách hàng và chiến lược phát triển cụ thể.
Chuyển đổi số mở ra cơ hội tái định nghĩa mô hình kinh doanh báo chí: từ phát hành báo giấy, quảng cáo truyền thống sang khai thác nội dung số, tổ chức sự kiện, cung cấp dữ liệu... Thực tế không ít cơ quan báo chí vẫn loay hoay trong bài toán doanh thu, bởi chưa coi trọng tư duy phát triển sản phẩm, chưa đổi mới tư duy quản trị.
Một số cơ quan báo chí đã bắt đầu thử nghiệm các mô hình thu phí nội dung, trong đó VietnamPlus là đơn vị tiên phong từ năm 2023. Một số tờ báo khác mở rộng nguồn thu qua podcast chuyên đề, bản tin cá nhân hóa, bản quyền nội dung số hoặc chuỗi sự kiện truyền thông. Đây là tín hiệu cho thấy báo chí đang chuyển từ tư duy “phát miễn phí” sang xây dựng sản phẩm thông tin có giá trị, có thể định giá và thu phí từ người dùng. Tiêu biểu như Diễn đàn Đấu thầu của ấn phẩm Đấu thầu thuộc Báo Tài chính - Đầu tư - một chuyên mục được xây dựng dưới dạng dịch vụ nội dung trả phí, cung cấp phân tích, tư vấn chuyên sâu về lĩnh vực mua sắm công. Diễn đàn này không chỉ thể hiện nỗ lực chuyên môn hóa nội dung mà còn từng bước hình thành văn hóa trả phí trong tiếp cận thông tin chất lượng cao. Đây là hướng đi khả thi để báo chí gia tăng giá trị, tự chủ tài chính và phát triển bền vững.
Trong môi trường truyền thông cạnh tranh khốc liệt, nếu không xây dựng được sản phẩm có giá trị thực tiễn và giá trị thương mại, báo chí sẽ khó lòng duy trì sức sống. Tư duy kinh tế không làm mất đi bản chất định hướng của báo chí cách mạng, trái lại, chính là điều kiện để báo chí tự chủ và đủ năng lực lan tỏa những giá trị cần thiết trong xã hội.
Một thế kỷ hình thành và phát triển của báo chí cách mạng Việt Nam là hành trình bền bỉ khẳng định vai trò định hướng dư luận, truyền bá tri thức và gìn giữ niềm tin xã hội. Bước vào kỷ nguyên số, di sản ấy cần được làm mới. Chuyển đổi số mang đến cơ hội to lớn, nhưng cũng đặt báo chí trước thách thức phải định nghĩa lại chính mình.
Khi là Bộ trưởng Bộ Thông tin và Truyền thông, ông Nguyễn Mạnh Hùng (nay là Bộ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ) từng nhận định: “Không gian mới là không gian số. Động lực mới là đổi mới sáng tạo số”. Nhưng sáng tạo không thể có nếu tư duy không thay đổi. Chuyển đổi số, vì thế, không thể dừng ở những bản kế hoạch công nghệ hay những ứng dụng mới ra mắt. Đó phải là một cuộc đổi đời sâu sắc trong tư duy làm báo, tư duy vì độc giả, vì giá trị, vì sự phát triển độc lập, tự chủ và bền vững của nền báo chí nước nhà.
Trong hành trình thế kỷ mới, mỗi người làm báo không chỉ là người đưa tin, mà còn là người kiến tạo tương lai cho một nền báo chí sống được, sống mạnh và sống có giá trị.
