 |
Lương Tiến Hiệp (*) |
Tầm nhìn giao thoa công nghệ - văn hóa
Cuối năm 2024, Nghị quyết số 57-NQ/TW của Bộ Chính trị được ban hành, khẳng định tầm nhìn đưa Việt Nam trở thành một trong 30 quốc gia dẫn đầu thế giới về đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số vào năm 2045. Nghị quyết đặc biệt nhấn mạnh vai trò của khoa học công nghệ trong việc "xây dựng, phát triển giá trị văn hóa, xã hội, con người Việt Nam", đặt nền móng cho một chiến lược phát triển toàn diện và bền vững.
Đáng chú ý, Nghị quyết 57 đề ra mục tiêu đến năm 2030, Việt Nam sẽ thuộc nhóm 3 nước dẫn đầu Đông Nam Á về năng lực cạnh tranh số và chỉ số phát triển Chính phủ điện tử. Con số này không chỉ phản ánh quyết tâm của Chính phủ trong việc thúc đẩy chuyển đổi số mà còn cho thấy tầm nhìn về một xã hội số toàn diện, nơi công nghệ phục vụ con người và văn hóa.
Trên bình diện quốc tế, xu hướng phát triển AI nhân văn đang ngày càng được coi trọng. Chẳng hạn tại Hoa Kỳ, Công ty Anthropic được thành lập bởi các cựu thành viên của OpenAI, với mục tiêu nghiên cứu và phát triển AI để nghiên cứu các đặc tính an toàn của chúng ở giới hạn công nghệ và sử dụng nghiên cứu này để triển khai các mô hình an toàn, đáng tin cậy cho công chúng. Anthropic nhận khoản đầu tư 4 tỷ USD từ Amazon năm 2023 và sau đó, Google cam kết đầu tư 2 tỷ USD vào công ty này… Trong góc nhìn của ông Dario Amodei, CEO của Anthropic thì AI không chỉ là công cụ tăng năng suất mà còn có thể mang lại những cải thiện căn bản trong chất lượng cuộc sống con người, từ y tế, giáo dục đến văn hóa nghệ thuật. Tiềm năng của AI trong việc cải thiện đời sống con người là vô cùng to lớn, nhưng điều quan trọng là phải phát triển AI một cách có trách nhiệm và đặt con người vào trung tâm của mọi nỗ lực phát triển công nghệ.
Quan điểm trên dường như có sự tương đồng với cách tư duy về định hướng phát triển của người Việt, nơi giá trị văn hóa và con người luôn được đặt lên hàng đầu. Chiến lược quốc gia về nghiên cứu, phát triển và ứng dụng trí tuệ nhân tạo đến năm 2030 được Thủ tướng Chính phủ ban hành năm 2021 đã nhấn mạnh, việc phát triển AI phải "lấy con người làm trung tâm", hướng đến mục tiêu nâng cao chất lượng cuộc sống, giải quyết các vấn đề xã hội và thúc đẩy tăng trưởng kinh tế bền vững. Tháng 6/2024, Bộ Khoa học và Công nghệ ban hành Quyết định số 1290/QĐ-BKHCN quy định một số nguyên tắc nghiên cứu, phát triển hệ thống AI có trách nhiệm ở Việt Nam. Quyết định này bao gồm 9 nguyên tắc, trong đó có các nguyên tắc về tôn trọng quyền con người, bảo đảm an toàn, bảo mật, minh bạch và trách nhiệm giải trình.
Với di sản văn hóa phong phú, trải dài hàng nghìn năm lịch sử, Việt Nam đang đứng trước cơ hội độc đáo để kết hợp giữa truyền thống và hiện đại. Nước ta sở hữu kho tàng văn hóa đồ sộ với nhiều loại hình nghệ thuật, ngôn ngữ, phong tục tập quán... và đó chính là nguồn dữ liệu quý giá để huấn luyện các mô hình AI, tạo ra những ứng dụng độc đáo mang đậm bản sắc dân tộc. Ví dụ: Ứng dụng AI để dịch thuật các tác phẩm văn học cổ, phục dựng các di tích lịch sử, nhận diện và bảo tồn các loại hình nghệ thuật truyền thống (như hát chèo, ca trù...), tạo ra các trò chơi tương tác dựa trên các truyền thuyết và câu chuyện dân gian.
Năm 2024, Chính phủ Việt Nam hợp tác với NVIDIA thành lập Trung tâm Nghiên cứu và Phát triển AI (VRDC) và Trung tâm Dữ liệu AI. Đây không chỉ là bước đi chiến lược trong việc phát triển công nghệ mà còn mở ra cơ hội mới trong việc phát huy giá trị văn hóa trên nền tảng số. Một thông tin đáng chú ý, NVIDIA không chỉ là công ty dẫn đầu về công nghệ AI mà còn nổi bật với cách tiếp cận cẩn trọng, tôn trọng đặc thù văn hóa của từng quốc gia, đối tác. Điều này được thể hiện qua cam kết của họ trong việc phát triển các giải pháp AI phù hợp với bối cảnh địa phương, đặc biệt trong lĩnh vực bảo tồn và phát huy di sản văn hóa.
Cơ hội khai thác kho tàng văn hóa Việt
Thị trường AI tại Việt Nam đang chứng kiến tốc độ tăng trưởng ấn tượng, với dự báo ở quy mô 753,40 triệu USD năm 2024 và tăng trưởng trên 28% mỗi năm đến 2030. Con số này cho thấy sự thay đổi sâu sắc trong cách thức người Việt tiếp cận và trải nghiệm AI trên mọi mặt đời sống.
Nhiều chuyên gia gần đây nêu ra một lo ngại: dường như AI đã và đang khai thác cạn kiệt dữ liệu tri thức của loài người. Lo ngại này có thể đúng với các nền kinh tế mở, khi tất cả thông tin đều được số hóa, đều có trên Internet và AI dễ dàng tiếp cận. Việt Nam thì khác. Nước ta đang vẫn lưu giữ một kho tàng văn hóa với vô số di sản vật thể và phi vật thể vẫn còn nguyên giá trị để khám phá và phát triển, nhiều trong số đó vẫn chưa được số hóa. Đây không chỉ là nguồn dữ liệu quý giá cho việc phát triển AI mà còn là cơ hội để Việt Nam tạo nên những mô hình AI mang đậm bản sắc dân tộc.
 |
Với di sản văn hoá phong phú và nhiều vẻ đẹp tiềm ẩn, Việt Nam có cơ hội độc đáo kết hợp giữa truyền thống với hiện đại để tạo dựng và nhân lên giá trị trong kỷ nguyên AI. Ảnh: Ngọc Diệp |
Trong cuộc đua phát triển AI toàn cầu, một xu hướng mới đang dần hiện rõ: sức mạnh thực sự không chỉ đến từ công nghệ mà đến từ chiều sâu văn hóa. Trong khi sức mạnh về kinh tế là biến số thay đổi theo thời gian, thì văn hóa là bản sắc có sức mạnh bền vững. Theo đó, một quốc gia có thể xây dựng các mô hình AI độc đáo dựa trên di sản văn hóa, tạo ra các giải pháp công nghệ phù hợp với đặc thù địa phương, phát triển thị trường nội địa vững mạnh dựa trên sự đồng cảm văn hóa.
Bộ trưởng Bộ Kế hoạch và Đầu tư Nguyễn Chí Dũng từng nhấn mạnh: "Đổi mới sáng tạo là một trong những lĩnh vực mà Chính phủ Việt Nam đặc biệt quan tâm và coi là một trong những yếu tố then chốt trong chiến lược phát triển đất nước". Trong bối cảnh đó, việc kết hợp công nghệ AI với kho tàng di sản văn hóa mở ra một hướng phát triển đầy tiềm năng cho Việt Nam. Điều này không chỉ phục vụ mục tiêu phát triển công nghệ mà còn góp phần bảo tồn và lan tỏa các giá trị văn hóa trong kỷ nguyên số.
Trong thời gian qua, những ứng dụng AI trong bảo tồn và phát triển văn hóa đã bước đầu được áp dụng và mang lại kết quả vượt trội. Dự án "Echoing Drum Show - The Art of Hát Bội" là một ví dụ tiêu biểu về việc sử dụng AI để vượt qua rào cản ngôn ngữ và văn hóa. Bằng cách sử dụng AI để tạo bản dịch đa ngôn ngữ và trải nghiệm tương tác, Dự án đã giúp nghệ thuật hát bội - một di sản văn hóa phi vật thể độc đáo của Việt Nam - tiếp cận được với khán giả quốc tế mà vẫn giữ được bản sắc nguyên bản.
Hay ứng dụng "Cần Thơ Tourism" với công nghệ thực tế ảo đã mang đến một cách tiếp cận mới trong việc trải nghiệm văn hoá. Du khách không chỉ được xem mà còn được "sống" trong không gian văn hóa sông nước Nam Bộ, từ những chợ nổi truyền thống đến các làng nghề thủ công. Đây là minh chứng cho việc công nghệ có thể làm phong phú thêm trải nghiệm văn hóa mà không làm mất đi tính chân thực của nó.
Văn hóa là nền tảng, công nghệ là công cụ
Trong cuộc đua phát triển AI toàn cầu, dữ liệu văn hóa đang trở thành yếu tố then chốt tạo nên bản sắc độc đáo cho các hệ thống AI của mỗi quốc gia. Tuy nhiên, quá trình số hóa văn hóa đặt ra những thách thức không nhỏ. Làm thế nào để chuyển tải được không chỉ thông tin, hình ảnh mà còn cả những giá trị tinh thần, những rung động cảm xúc đã được hun đúc qua hàng nghìn năm? Làm sao để AI có thể "hiểu" được văn hóa theo cách mà con người hiểu?
AI là công cụ tạo ra nhiều của cải để cải thiện đời sống vật chất, nhưng văn hoá mới chính là thứ nuôi dưỡng bền vững đời sống tinh thần để đất nước thực sự vươn mình trên nền tảng cội nguồn dân tộc.
Nhiều chuyên gia văn hóa quan niệm rằng, trong quá trình số hóa và phát triển văn hóa, con người phải là trung tâm. AI cần được xem như một công cụ hỗ trợ đắc lực, giúp con người thực hiện tốt hơn sứ mệnh gìn giữ và phát huy di sản văn hóa. Không có AI nào có thể thay thế được sự tinh tế trong cảm nhận văn hóa, sự sáng tạo trong biểu đạt nghệ thuật và đặc biệt là khả năng kết nối những giá trị văn hóa với đời sống đương đại của con người. Chẳng hạn, AI có thể hỗ trợ đắc lực trong việc phục hồi di tích lịch sử qua các tác vụ như phân tích hình ảnh, tạo mô hình 3D của di tích, giúp các chuyên gia phục dựng các chi tiết bị hư hại... Tuy nhiên, việc lựa chọn phương án phục hồi, vật liệu sử dụng và bảo đảm tính nguyên bản của di tích vẫn cần đến đánh giá, quyết định của con người, đặc biệt là các chuyên gia khảo cổ học và bảo tồn.
Khi nền kinh tế số Việt Nam hướng tới mục tiêu chiếm 30% GDP vào năm 2030, điều quan trọng là phải nhận thức rõ vai trò nền tảng của văn hóa. Văn hóa không chỉ là di sản cần được bảo tồn mà còn là động lực, là nền tảng tinh thần cho sự phát triển trong kỷ nguyên số. Những giá trị văn hóa truyền thống được các nhà nghiên cứu ghi nhận như tinh thần yêu nước, ý thức cộng đồng, khả năng linh hoạt, thích ứng hay đạo lý nhân nghĩa trong các mối quan hệ xã hội sẽ là nền tảng định hướng cho việc phát triển công nghệ AI phù hợp với bối cảnh Việt Nam.
Trong hành trình kết hợp công nghệ AI với bảo tồn văn hóa, việc học hỏi kinh nghiệm quốc tế là vô cùng quan trọng. Nhiều quốc gia đã và đang triển khai những sáng kiến đáng chú ý trong lĩnh vực này. Đại học Ritsumeikan ở Kyoto, Nhật Bản có chương trình "Digital Humanities Center for Japanese Arts and Cultures" để đào tạo các chuyên gia vừa thông thạo công nghệ AI vừa am hiểu sâu sắc về văn hóa truyền thống Nhật Bản. Sinh viên không chỉ học về lập trình và xử lý dữ liệu mà còn được đào tạo về nghệ thuật thư pháp, trà đạo và các nghi thức truyền thống khác. Kết quả là họ có thể phát triển các ứng dụng AI thực sự phù hợp với bối cảnh văn hóa Nhật Bản. Trung Quốc thì phát triển các nền tảng AI hỗ trợ nhận dạng và phân loại các cổ vật, giúp các nhà nghiên cứu và bảo tàng quản lý di sản văn hóa hiệu quả hơn. Tại Ấn Độ, quốc gia này xây dựng hệ thống cơ sở dữ liệu văn hóa số, tức là số hóa các di sản, tạo ra các kho lưu trữ kỹ thuật số quy mô lớn, giúp bảo vệ và quảng bá di sản văn hóa…
Năm Ất Tỵ 2025 mở ra một chương mới trong hành trình phát triển, với khát vọng đưa đất nước bước sang kỷ nguyên vươn mình của dân tộc. Từ nền tảng vững chắc là hàng nghìn năm văn hiến khi được kết hợp, hỗ trợ mạnh mẽ với công nghệ AI sẽ giúp Việt Nam từng bước khẳng định vị thế của mình trên bản đồ kinh tế và văn hóa thế giới.
Những người yêu thơ Việt Nam chắc đều biết đến lời thơ nhà thơ Nguyễn Duy đã viết: “Mẹ ru cái lẽ ở đời/Sữa nuôi phần xác, hát nuôi phần hồn…”. Câu thơ về cái lẽ ở đời ấy đặt trong bối cảnh thời đại ngày nay như một lời nhắc: AI chính là công cụ tạo ra nhiều của cải để cải thiện đời sống vật chất, nhưng văn hóa mới chính là thứ nuôi dưỡng bền vững đời sống tinh thần để đất nước thực sự vươn mình trên nền tảng cội nguồn dân tộc.
(*) Nhà sáng lập Nền tảng truyền thông văn hóa COREfidence
