|
| Theo Hội đồng Năng lượng gió toàn cầu, Việt Nam có khoảng 600 GWh điện gió chưa khai thác. Ảnh: Nhã Chi |
Thiếu điện ở miền Bắc: Lời giải ở đâu?
Trung tuần tháng 5, tháng 6 năm 2023, miền Bắc đối mặt với tình trạng mất điện luân phiên. Một số đô thị, khu vực sản xuất vốn được ưu tiên điện, cũng bị cắt trong một số khung giờ do phụ tải lớn mà công suất phát điện miền Bắc thiếu hụt. Nhiều nhà máy thủy điện tại miền Bắc không thể phát điện vì thiếu nước trong khi nhiều nhà máy nhiệt điện than phải dừng hoạt động để bảo dưỡng.
Trong khi đó, 85 dự án điện tái tạo (điện gió, điện mặt trời) tại nhiều tỉnh phía Nam kêu cứu về cơ chế giá khi phần lớn doanh nghiệp chậm được thương thảo, ký hợp đồng bán điện cho Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) do lỡ cơ chế giá ưu đãi cố định (FIT). Dù các chủ đầu tư điện tái tạo đã bỏ ra hàng trăm, hàng nghìn tỷ đồng đầu tư điện tái tạo, song từ khi chính sách giá FIT hết hiệu lực (cuối năm 2021), hầu hết các dự án trượt thời gian vận hành để bán giá FIT ở tình trạng máy chạy không, “đắp chiếu” và trả nợ.
Trước thực tế thiếu điện, PGS, TSKH Võ Đại Lược, nguyên Viện trưởng Viện Kinh tế và Chính trị thế giới nhận định, Việt Nam đang và sẽ phải đối diện với thách thức lớn về nguồn điện cho hiện tại và tương lai. Ông đặt vấn đề: “Nếu điện là an ninh, thì mất điện cục bộ có phải là mất an ninh năng lượng, đe doạ sự phát triển không?”. Trả lời câu hỏi này cần bằng các biện pháp hiệu quả để kịch bản thiếu điện không xảy ra những năm tiếp theo.
Theo ông Lược, ngoài vấn đề nội tại của ngành điện như thị trường cạnh tranh nửa vời, việc thiếu hụt điện năng còn có nguyên nhân Việt Nam chưa khai thác được hiệu quả tiềm năng, lợi thế của mình là điện tái tạo.
Thực tế hàng chục dự án tư nhân làm điện kêu cứu khi doanh nghiệp đã đầu tư nhiều tiền của vào điện tái tạo. Nguồn lực đầu tư của doanh nghiệp cũng là nguồn lực của xã hội, của đất nước, nên dù vì nguyên nhân gì đi nữa, thì cũng cần phải có giải pháp tháo gỡ vướng mắc để khai thác, sử dụng hiệu quả các nguồn lực đã đầu tư.
Thực tế, Việt Nam có tiềm năng điện gió và điện mặt trời rất lớn. Theo số liệu từ tổng sơ đồ điện trong Quy hoạch điện VIII, điện gió của Việt Nam có tổng tiềm năng hơn 820.000 MW; điện mặt trời có tiềm năng khoảng 963.000 MW. Hội đồng Năng lượng gió toàn cầu (GWEC) thì cho rằng, Việt Nam có khoảng 600 GWh điện gió chưa khai thác. Nếu có giải pháp cụ thể, rõ ràng về phát triển điện tái tạo kết hợp pin lưu trữ, kết hợp với thủy điện và chuyển đổi vận hành các nhà máy nhiệt điện sạch (nhiệt điện tích năng, sử dụng amoniac...), Việt Nam hoàn toàn có thể sớm thay thế điện than trong tương lai.
Tiềm năng là lớn, nhưng mới ở dạng… tiềm năng. Thực tế, tính đến tháng 9/2023, Bộ Công Thương cho biết, tổng công suất điện mặt trời, điện gió trong tổng công suất các nguồn điện của Việt Nam mới chỉ đạt 13,8%. Trong khi đó, các nguồn điện lớn như nhiệt điện, thuỷ điện lớn, vừa của Việt Nam đã phát triển quy mô cực đại, nhưng nguy cơ thiếu điện miền Bắc năm 2024 và những năm tiếp theo vẫn rất lớn, nếu thủy điện vẫn thiếu nước như năm 2023.
Tại báo cáo giải trình về Quy hoạch điện VIII gửi Chính phủ mới đây, Bộ Công Thương cho biết, các nguồn điện bổ sung mới cho miền Bắc trong vài năm tới khá khiêm tốn, nhiều dự án nhiệt điện đang lỡ hẹn như Dự án Na Dương II (Lạng Sơn) triển khai từ năm 2015 đến nay vẫn chậm tiến độ; Dự án Công Thanh (1x600 MW) tại Thanh Hóa dự kiến vận hành năm 2020 nhưng nay mới xong đền bù, giải phóng mặt bằng và triển khai thi công; Dự án Thủy điện Hồi Xuân (102 MW) tại Thanh Hóa cũng chậm tiến độ… Ngoài ra, hệ thống đường truyền tải 500kV mạch 3 từ miền Nam ra Bắc khó có thể vận hành trong thời gian ngắn khi đường dây 500 kV mạch 3 từ Quảng Trạch (Quảng Bình) đến Phố Nối (Hưng Yên) chưa được khởi công.
Phó Thủ tướng Chính phủ Trần Hồng Hà mới đây (ngày 23/10/2023) đã chủ trì cuộc họp triển khai đầu tư các dự án đường dây 500 kV mạch 3 từ Quảng Trạch (Quảng Bình) đến Phố Nối (Hưng Yên). Theo báo cáo của EVN, dự án gồm 4 dự án thành phần gồm Quảng Trạch - Quỳnh Lưu, Quỳnh Lưu - Thanh Hóa, Nam Định 1 - Thanh Hóa, Nam Định 1 - Phố Nối. EVN/Tổng công ty Truyền tải điện quốc gia (EVNNPT) đang hoàn thiện hồ sơ nhằm bảo đảm tiến độ phê duyệt Báo cáo đánh giá tác động môi trường; hoàn thiện báo cáo nghiên cứu khả thi các dự án để trình cơ quan có thẩm quyền thẩm định, phê duyệt.
Cần luật hoá cơ chế ưu đãi, xây “cao tốc” cho điện tái tạo
Theo Quy hoạch điện VIII, đến năm 2030, tổng công suất điện mặt trời, điện gió chiếm 26-27% tổng nguồn điện. Như vậy, từ mức 13,8% trong cơ cấu điện hiện nay, sau 7 năm nữa điện gió, điện mặt trời dự kiến chiếm 26-27% tổng nguồn điện. Mục tiêu năm 2050, cơ cấu điện gió, điện mặt trời chiếm trên 60% tổng công suất điện, đòi hỏi nhiều giải pháp đồng bộ, chiến lược về huy động nguồn lực, mở cửa thị trường.
Nhiều chuyên gia cho rằng, để thay đổi căn bản thị phần năng lượng điện, Chính phủ cần ưu tiên thu hút vốn, thậm chí xé rào ưu đãi cho các nhà đầu tư. Đặc biệt là phải luật hoá các cơ chế, chính sách mới bảo vệ nhà đầu tư, bảo vệ ngành, lĩnh vực kinh doanh đặc thù, chiến lược.
Về vốn, phát triển điện tái tạo đòi hỏi vốn ban đầu rất lớn. Theo Quy hoạch điện VIII, giai đoạn 2021 - 2030, ước tính tổng vốn đầu tư phát triển nguồn và lưới điện truyền tải tương đương 134,7 tỷ USD, trong đó đầu tư cho phát triển nguồn điện khoảng 119,8 tỷ USD. Giai đoạn 2031-2050, ước tính nhu cầu vốn đầu tư phát triển nguồn và lưới điện truyền tải tương đương 399,2 - 523,1 tỷ USD, trong đó đầu tư cho nguồn điện khoảng 364,4 - 511,2 tỷ USD, lưới điện truyền tải khoảng 34,8 - 38,6 tỷ USD.
PGS, TS. Trần Đình Thiên, nguyên Viện trưởng Viện Kinh tế Việt Nam cho rằng, với nguồn vốn lớn như trên, không ngân sách nào đủ cả, phải huy động nguồn vốn từ xã hội. Cũng theo ông Thiên, nếu ngành điện vẫn giữ cơ chế cũ trong khi thế giới đang khai thác tốt tiềm năng điện gió, điện mặt trời hay chuyển sang dạng năng lượng mới là hydrogen, Việt Nam sẽ không bắt kịp sự phát triển bởi tốc độ tăng trưởng của ngành năng lượng Việt Nam cần phải gấp rưỡi tốc độ tăng trưởng GDP.
Thực tế, các dự án tỷ USD đầu tư điện tái tạo như điện gió ngoài khơi, ngoài cung ứng điện cho Việt Nam còn cung ứng điện cho các nước trong khu vực. Như vậy, nếu một doanh nghiệp điện gió lớn của quốc tế đầu tư tại Ấn Độ, Singapore thì sẽ không đầu tư ở Việt Nam nữa và ngược lại. “Do đó, cần nhanh chân có chính sách, cơ chế để kéo luồng vốn này vào đầu tư ở Việt Nam, bởi chúng ta có điều kiện lý tưởng, nhưng cái chúng ta thiếu là cơ chế, vốn và công nghệ”, ông Phạm Hoàng Lương - Giám đốc Viện Khoa học công nghệ quốc tế Việt Nam - Nhật Bản khuyến nghị.
Từ góc độ doanh nghiệp, ông Lê Mạnh Cường, Tổng giám đốc Công ty CP Dịch vụ Kỹ thuật Dầu khí Việt Nam cho rằng, nguồn lực từ gió, mặt trời là vô hạn, nhưng nguồn lực vốn là hữu hạn. “Nếu chậm một ngày là chúng ta thiệt một ngày. Một dự án năng lượng ngoài khơi tối thiểu cần 6-8 năm mới vận hành và phát điện được. Nếu mục tiêu năm 2030, Việt Nam muốn có điện gió 6 GW, chúng ta phải bắt đầu ngay bây giờ”, ông Cường nhấn mạnh.
Cũng theo ông Cường, việc giữ chân nhà đầu tư và huy động thêm các các doanh nghiệp điện gió lớn đầu tư vào Việt Nam là rất quan trọng. Những dự án tỷ USD, thậm chí hàng chục tỷ USD là những “tay chơi lớn”, có tác động lan toả và thay đổi cả ngành.
Thiếu hụt điện không chỉ là câu chuyện “nóng trong ngành”, mà đã thấm đến từng người dân, doanh nghiệp. Từ năm 2020, Nghị quyết 55/NQ-TƯ đã yêu cầu xây dựng hành lang pháp lý, thậm chí xây dựng một đạo luật riêng cho năng lượng tái tạo, để thu hút các nguồn lực đầu tư phát triển điện, tạo cơ hội chuyển đổi năng lượng đất nước. Tuy nhiên, từ thực tế triển khai, ông Hà Đăng Sơn, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Năng lượng và tăng trưởng xanh đánh giá, sau những bước phát triển thần kỳ về đầu tư năng lượng tái tạo, hiện Việt Nam đang bị chậm lại trong khi các quốc gia xung quanh như Philippines, Thái Lan, Malaysia, Singapore đang đẩy mạnh đầu tư về năng lượng tái tạo thông qua các cơ chế, chính sách. Đây cũng là một thách thức rất lớn đối với Chính phủ Việt Nam. “Yếu tố kiên quyết lúc này là chính sách giá đối với điện tái tạo. Cần giữ chân và kéo nguồn lực tư nhân đầu tư vào phát điện, truyền tải và xây dựng các trung tâm lưu trữ pin lớn”, ông Sơn nhấn mạnh.
